آيات متعدد قرآن، نظريه روحيون و فلاسفه الهي را تأييد مي‏كند كه معتقدند: روح، پديده‏اي غير مادي است و پديده‏هاي روحي نمي‏تواند نتيجه فعاليت مغز و سلسله اعصاب، و معلول فعل و انفعال‏هاي فيزكي و شيميايي بدن باشد.

مطالعه در انواع مختلف موجودات در عالم خلقت و آفرينش از جمادات و نباتات و حيوانات و انسانها و... ما را به اين حقيقت، راهنمائي مي‏كند كه انسان با اين موجودات در مواردي مشترك است از قبيل جسميّت و داشتن مكان و زمان و حادث بودن و غير اينها از صفات مشترك. اما در مواردي انسان ويژگي‏هايي دارد كه ساير موجودات مادي و محسوس آن را ندارند و اين، حقيقتي است كه همه انسانها در سراسر جهان باوجود اختلاف در رنگ و حجم و نژاد و سفيد و سياه داراي هر زباني خاصّ بوده باشد، اروپائي، آمريكائي، آسيائي و افريقائي و... آن را درك مي‏كنند و مي‏دانند و در آن شكي وجود ندارد مثلاً ما فهم داريم، تصور مي‏كنيم، تصميم مي‏گيريم، اراده داريم، عشق مي‏ورزيم و متنفّر مي‏شويم و ساير صفات خاصّ انسانها. ولي گياهان و سنگها(يعني نباتات و جمادات) اين ويژگي‏ها را ندارند بنابراين ميان ما و آنها يك تفاوت اصولي وجود دارد پس ما مبدأئي داريم كه آنها آن را ندارند ولي هر آنچه را كه آنها دارند، ما نيز داريم يعني ما هم جسم هستيم و هم رشد و نموّ مي‏كنيم و علاوه بر اين مبدأئي در باطن انسانها وجود دارد كه ساير موجودات حتي انواع حيوانات آن را ندارند و از اينجا معلوم مي‏شود كه آثار و حالات و صفاتي در انسانها وجود دارد كه در ساير موجودات اين ويژگي ديده نمي‏شود و آن مبدأ خلاّق و يا ويژگي انسان روح و نفس ناميده مي‏شود.
نه مادّيها و نه هيچ دسته‏اي از انسانها هرگز منكر اصل وجود روح و روان نيستند، و به همين دليل همه آنها روانشناسي(پسيكولوژي) و روان‏كاوي(پسيكاناليزم) را به عنوان يك علم مثبت مي‏شناسند.
اين دو علم گرچه تقريبا از جهاتي مراحل طفوليّت خود را مي‏گذرانند، ولي به هر حال از علومي هستند كه در دانشگاه‏هاي بزرگ جهان به وسيله استادان و دانش‏پژوهان تعقيب مي‏شوند و موضوع اساسي اين دو علم همان روان و روح مي‏باشد كه دو حقيقت جداي از هم نيستند، بلكه مراحل مختلف يك واقعيّت‏اند زيرا آنجا كه سخن از ارتباط روح با جسم است و تأثير متقابل اين دو در يكديگر بيان مي‏شود نام «روان» بر آن مي‏گذاريم و آنجا كه پديده‏هاي روحي قطع نظر از جسم، مورد بحث قرار مي‏گيرد، نام «روح» را براي آن بكار مي‏بريم.

پس اين سؤال مطرح است كه اختلاف دامنه‏دار ميان ماترياليست‏ها(مادّيها) از يكسو و فلاسفه متافيزيك و روحيّون و الهيّون از سوي ديگر در كجا است؟

در اين كه مبدئي در انسان وجود دارد كه ساير موجودات آن را ندارند و اين كه همه آثار و ويژگي‏هاي انسانها از آن مبدأ است، ميان مادّيون و الهيّون اختلافي وجود ندارد، بلكه اختلاف در اينجا است كه دانشمندان الهي و فلاسفه خداپرست و روحيّون معتقدند غير از موادّي كه جسم انسان را تشكيل مي‏دهد، حقيقت و گوهر ديگري در باطن او نهفته است كه از جنس مادّه نبوده و مادي نمي‏باشد. اما بدن آدمي و تحت تأثير مستقيم آن قرار دارد.
به عبارت ديگر: روح يك حقيقت ماوراي طبيعي است كه ساختمان و فعاليت آن از ساختمان و فعاليت جهان ماده جدا است و درست است كه دائما با جهان ماده در ارتباط است، ولي خاصيـت ماده را كه همان جسم بودن و حجم و وزن داشتن و داراي زمان و مكان بودن است، ندارد.
در مقابل اين عقيده، فلاسفه مادّي قرار دارند آنها مي‏گويند كه ما موجودي مستقل از ماده به نام روح يا نام ديگري نداريم هرچه از حقيقت، موجود است همين بدن مادي جسماني و با آثار فيزيكي و شيميايي است و مي‏توان از آنها به نام مغز و اعصاب تعبير آورد كه بخش مهمي از اعمال حياتي انسان را انجام مي‏دهند و مانند ساير اعضاء بدن مادّي تحت قوانين مادّي قرار دارند همچنين ساير اعضاء و جوارح و غدد موجود در انسان.
ماترياليست‏ها معتقدند كه سلسله اعصاب و مغز ما شبيه به غدّه‏هاي بُزاقي و مانند آن، داراي فعاليّت فيزيكي و شيميايي هستند و همين فعاليت‏ها يعني(فيزيكوشيميايي) است كه ما نام آن را «پديده‏هاي روحي» مي‏ناميم. آنها مي‏گويند: هنگامي كه مشغول فكر كردن هستيم يك سلسله امواج الكتريكي مخصوص از مغز ما، برمي‏خيزد. اين امواج را امروز با دستگاههائي تعقيب كرده، روي كاغذ ثبت مي‏كنند به‏خصوص در تيمارستان‏هاي رواني با مطالعه روحِ اين امواج، راه‏هاي شناخت دردها و درمان آنها را پي‏گيري مي‏كنند، همه اينها مربوط به فعاليت مغز ما است.
پس اين روح و پديده‏هاي روحي چيزي جز خواصّ فيزيكي و فعل و انفعالات شيميايي سلّول‏هاي مغزي و عصبي ما نمي‏باشند. و براي اثبات ادّعاي خود، دليل‏هاي خاصّي ارائه كرده‏اند كه ما در مقالات گذشته آنها را ذكر كرده و مورد نقد و بررسي قرار داده‏ايم.

ولي آنچه در اين مقاله تعقيب مي‏كنيم نظر قرآن و استدلال‏هاي آن بر وجود روح مجرد مي‏باشد.
يك سلسله آيات قرآن وجود دارد كه ثابت مي‏كند در انسان حقيقتي وجود دارد غير از بدن و خواصّ آن مثلاً آيه: «وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللّهِ أَمْواتا بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ»1.
«اي پيامبر هرگز گمان نبر كساني كه در راه خدا كشته شدند، مردگانند! بلكه آنان زنده‏اند و نزد پروردگارشان روزي داده مي‏شوند».
از اين آيه، مفسّران و فلاسفه استفاده كرده‏اند كه مبدئي در انسان غير از جسم و بدن به نام روح وجود دارد زيرا واضح است كه شهداء و كساني كه در راه خدا كشته شده‏اند، جسم‏شان در اين دنيا به جاي مانده است و آنچه نزد خدا وجود دارد، تنها روح و نفس انساني است2.
در حديث آمده است كه چون ميّت را بر تابوت حمل كنند روحش بالاي تابوت پرواز مي‏كند و مي‏گويد:
«اي زن و فرزند من مبادا دنيا، هم‏چنانكه مرا بازيچه خود ساخت، شما را نيز بازيچه خود سازد!»3.
ادامه دارد